Stan faktyczny

Kilka miesięcy później czynność prawna sprzedaży nieruchomości, na mocy której kredytobiorca nabył uprzednio nieruchomość, zaskarżona została skargą pauliańską przez:

wariant A - wierzyciela syngularnego zbywcy nieruchomości;

wariant B - syndyka masy upadłości zbywcy nieruchomości.

Powód wygrał prawomocnie proces. W tym procesie bank nie uczestniczył w żadnym zakresie.

Zakładając, że wartość „dochodzonych” w ramach procesu pauliańskiego wierzytelności wynosi 1.500.000 zł, zaś sama nieruchomość warta jest 1.000.000 zł powstają pytania:

• w jakiej kolejności nastąpi zaspokojenie wierzycieli w wypadku przeprowadzenia likwidacji nieruchomości w toku postępowania egzekucyjnego, a w jakiej w toku postępowania upadłościowego?
• komu przysługuje pierwszeństwo zaspokojenia z nieruchomości – wierzycielowi hipotecznemu (bankowi) czy wierzycielowi pauliańskiemu?
• czy wierzyciel pauliański może uzyskać zaspokojenie z pierwszeństwem przed wierzycielem hipotecznym (bankiem), pomimo że proces pauliański obejmował żądanie ubezskutecznienia wyłącznie czynności sprzedaży nieruchomości – a nie czynności ustanowienia hipoteki?

Skutki prawne uwzględnienia roszczenia pauliańskiego

Pytanie prawne

Czy wierzyciel pauliański jest uprawniony do dochodzenia zaspokojenia z nieruchomości stanowiącej przedmiot czynności fraudacyjnej z pierwszeństwem przed wierzycielami prawnorzeczowymi osoby trzeciej (tj. wierzycielami posiadającymi zabezpieczenie hipoteczne na nieruchomości zbytej w ramach czynności zaskarżonej skargą pauliańską)?

Wyróżniane poglądy

• przyznania każdorazowego pierwszeństwa zaspokojenia wierzycielowi pauliańskiemu na podstawie 532 k.c.;

(E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 8, Warszawa 2017, art. 532, t. 6)

• przyznania każdorazowego pierwszeństwa zaspokojenia wierzycielowi hipotecznemu na podstawie 65 u.k.w.h.

(m.in. M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626. Wyd. 2, Warszawa 2019, art. 532, t. 12)

• przyznania co do zasady tożsamego uprawnienia zaspokojenia wierzycielowi pauliańskiemu i wierzycielowi hipotecznemu przy uwzględnieniu, że o pierwszeństwie kolejności zaspokojenia wskazanych wierzycieli decydować będzie pierwszeństwo ujawnienia praw danego wierzyciela w księdze wieczystej.

(Grzegorczyk Paweł, Zaspokojenie wierzyciela pauliańskiego z przedmiotu czynności fraudacyjnej, Opublikowano: PS 2019/3/7-35)

Podstawy koncepcji nr 1

Założenie o każdorazowym pierwszeństwie  wierzyciela pauliańskiego względem wierzyciela hipotecznego opiera się przede wszystkim na następujących argumentach:

• literalne brzmienie art. 532 k.c. stanowi o możliwości dochodzenia przez wierzyciela pauliańskiego zaspokojenia z pierwszeństwem przez wierzycielami osoby trzeciej – nie ograniczając przy tym wprowadzonego przywileju jedynie do wierzycieli osobistych;
• uprzywilejowanie wierzyciela pauliańskiego zapewnia mu wysoki poziom ochrony prawnej, co ściśle odpowiadać ma celowi skargi pauliańskiej, jakim jest zapewnienie zaspokojenia wierzycielowi pauliańskiemu z przedmiotu majątkowego zbytego przez dłużnika w sposób bezprawny;
• uznanie prymatu wierzycieli hipotecznych mogłoby prowadzić do niepożądanej sytuacji, gdzie nowi właściciele nieruchomości mieliby interes prawny w obciążaniu nabytej nieruchomości w takim stopniu, aby wierzytelności hipoteczne przewyższały wartość nieruchomości.

Zob. E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz., Warszawa 2017, art. 532, t. 6; wyr. SA w Rzeszowie z 18.06.2019 r., sygn. akt I ACa 113/18.

Koncepcja nr 1 w orzecznictwie

Wyr. SA w Rzeszowie z 18.06.2019 r., sygn. akt I ACa 113/18:

„Skoro art. 532 k.c. nie mówi o wierzycielach osobistych, to należy przyjąć, że daje on pierwszeństwo zaspokojenia przed wszelkimi wierzycielami, również wymienionymi w art. 1025 § 1 pkt 2-7 k.p.c. Taka wykładnia art. 532 k.c. odpowiada niewątpliwie celowi skargi pauliańskiej, którym jest zaspokojenie wierzyciela z określonego przedmiotu, tak jakby znajdował się on w majątku dłużnika”.

Podstawy koncepcji nr 2

Założenie o każdorazowym pierwszeństwie wierzyciela hipotecznego względem wierzyciela pauliańskiego opiera się przede wszystkim na następujących argumentach:

• wykładnia 532 k.c. musi zostać przeprowadzona z uwzględnieniem art. 65 ust. 1 u.k.w.h. Jako że art. 65 ust 1 u.k.w.h. reguluje materię węższą, gdyż dotyczy jedynie wierzytelności rzeczowych, stanowi on przepis szczególny względem art. 532 k.c. - powinien być stosowany zatem w pierwszej kolejności jako lex specialis;
• wykładnia 532 k.c. nie może prowadzić do takiego rezultatu, w którym prawo rzeczowe jako prawo z założenia silniejsze, musiałoby ustąpić przed prawem osobistym, jako prawem z założenia słabszym;
• czynność ustanowienie hipoteki jest czynnością prawną, która również może stanowić samodzielny przedmiot skargi pauliańskiej (art. 531 § 2 k.c.). Dopóki więc czynność ta nie zostanie objęta akcją pauliańską – jej skuteczność w obrocie prawnym nie może być

Zob. K. Haładyj [w:] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania. Część ogólna, Tom III A, Warszawa 2017, komentarz do art. 532, teza C.6; M. Gutowski [w:] M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626, Warszawa 2019, komentarz do art. 532, teza II.1; G. Wolak [w:] M. Załucki (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Warszawa 2019, komentarz do art. 532, teza 2; P. Machnikowski [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2019, komentarz do art. 532, teza 6; post. SA w Rzeszowie z 29.03.2013 r., sygn. akt I ACz 167/13, wyr. SA w Warszawie z 2.04.2015 r., sygn. akt I ACa 1457/14, wyr. SA w Białymstoku z 29.10.2013 r., sygn. akt I ACa 186/12.

Koncepcja nr 2 w orzecznictwie

Wyr. SA w Warszawie z 2.04.2015 r., sygn. akt I ACa 1457/14, oraz wyr. SA w Białymstoku z 29.10.2013 r., sygn. akt I ACa 186/12:

„Wierzyciel pauliański ma prawo zaspokoić się z przedmiotu nabytego przez osobę trzecią przed jej wierzycielami, którzy mogą wziąć udział w podziale sumy uzyskanej z licytacyjnej sprzedaży przedmiotu egzekucji dopiero w dalszej kolejności. W pierwszej kolejności są jednak zaspokajani wierzyciele hipoteczni dłużnika, których nie można uznać za wierzycieli osoby trzeciej”.

Post. SA w Rzeszowie z 29.03.2013 r., sygn. akt I ACz 167/13:

„Należało jednak mieć na uwadze pozostałe okoliczności, tj. że w stosunku do innego podmiotu, który jest wierzycielem hipotecznym, toczy się postepowanie egzekucyjne z nieruchomości obciążonych tą hipoteką. Oznacza to, że wierzyciel hipoteczny jest wierzycielem uprzywilejowanym, gdyż ma on prawo w zaspokojeniu swojej wierzytelności z obciążonej nieruchomości, bez względu na to czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości (art. 65 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 t.j.). Tym samym powyższy przepis daje pierwszeństwo w zaspokojeniu z nieruchomości obciążonej hipoteką wierzycielowi hipotecznemu przed wierzycielem osobistym, także jeśli jest on wierzycielem, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną (art. 532 k.c.)”.

Podstawy koncepcji nr 3

Założenie, zgodnie z którym wierzyciel pauliański oraz wierzyciel hipoteczny korzystają z równego przywileju egzekucyjnego, przy zachowaniu pierwszeństwa wynikającego z regulacji materialnoprawnych opiera się przede wszystkim na następujących argumentach:

• 1025 § 1 pkt 5 k.p.c. lokuje wierzycieli hipotecznych oraz wierzycieli pauliańskich (jako wierzycieli „korzystających z ustawowego pierwszeństwa”) w ramach jednej grupy wierzycieli, zgodnie zaś z art. 1026 § 1 k.p.c. – jeżeli suma objęta podziałem nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich wierzycieli z grupy piątej, zostaną oni zaspokojeni w kolejności odpowiadającej przysługującemu im pierwszeństwu;
• 345 ust. 1 i 2 pr. up. wprowadza równość wierzytelności hipotecznych z prawami oraz skutkami ujawnienia praw i roszczeń osobistych ciążących na nieruchomości, zaś jeżeli suma uzyskana z likwidacji nieruchomości    nie wystarcza   na zaspokojenie wszystkich tych należności, o pierwszeństwie rozstrzyga chwila, od której liczy się skutki wpisu hipoteki, prawa lub roszczenia do księgi wieczystej;
• prawo wierzyciela pauliańskiego z 532 k.c. podlega ujawnieniu w księdze wieczystej na podstawie art. 16 ust. 1 u.k.w.h. (post. SN z 26.10.2005 r., sygn. akt. V CK 776/04), a dodatkowo wierzyciel pauliański może uzyskać zabezpieczenie roszczenia podlegające ujawnieniu w księdze wieczystej (post. SA w Krakowie z 21.012013 r., sygn. akt I ACz 2170/12).

Zob. R. Adamus, Kilka uwag o zasadzie pierwszeństwa zaspokojenia wierzyciela na podstawie art. 532 KC, MOP 2013/15; P. Grzegorczyk, Zaspokojenie wierzyciela pauliańskiego z przedmiotu czynności fraudacyjnej, PS 2019/3; wyr. SA w Warszawie z 2.04.2015 r., sygn. akt I ACa 1457/14

Koncepcja nr 3 w orzecznictwie

Wyr. SA w Warszawie z 2.04.2015 r., I ACa 1457/14:

„Na potrzebę badania tych okoliczności wskazywał już wielokrotnie Sąd Najwyższy w ugruntowanej w tym przedmiocie linii orzeczniczej, w tym przede wszystkim w wyrokach z dnia 13 października 2006 roku (III CSK 58/06, OSNC 2007/9/136), z dnia 28 czerwca 2007 roku (IV CSK 115/07, (...)), z dnia 29 września 2011 roku (IV CSK 99/11, (...)) i z dnia 5 lipca 2013 roku (IV CSK 738/12, (...)), stwierdzając, że podlega ocenie, czy kwestionowana czynność doprowadziła do usunięcia z majątku dłużnika takiego składnika majątkowego, z którego powód mógłby zaspokoić swoją wierzytelność. Przedmiot bowiem takiej czynności prawnej dłużnika może, jak zauważył Sąd Najwyższy w powołanych orzeczeniach, tracić dla wierzyciela swój walor egzekucyjny, jeżeli doszłoby do ustanowienia na nim wcześniej hipoteki tworzącej przywilej egzekucyjny dla wierzyciela hipotecznego. Biorąc pod uwagę kolejność zaspokajania wynikającą z art. 1025 KPC, w sytuacji, gdy chroniona powództwem wierzytelność nie była zabezpieczona hipoteką, pierwszeństwo miałyby niespłacone wierzytelności banku zabezpieczone hipotekami. Jak stanowi bowiem art. 65 ust. 1 KWU wierzyciel hipoteczny jest uprawniony do zaspokojenia się z obciążonej nieruchomości z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości. W związku z tym, iż w myśl art. 75 KWU zaspokojenie wierzyciela hipotecznego z nieruchomości następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym, decydujące znaczenie mają przepisy o podziale sumy uzyskanej z egzekucji - art. 1025 i 1026 KPC. Biorąc pod uwagę kolejność zaspokajania wynikającą z tych przepisów w toku egzekucji prowadzonej przeciwko dłużnikowi, stwierdzić należy, że w pierwszej kolejności zostałyby zaspokojone należności zabezpieczone hipoteką. W tej samej kategorii co wierzytelności zabezpieczone hipoteką ujęte są należności korzystające z prawa pierwszeństwa, a więc i należności wierzycieli pauliańskich (art. 1025 § 1 pkt 5 KPC). W myśl art. 1026 § 1 KPC zaspokojenie należności wskazanych w tej samej kategorii następuje według kolejności odpowiadającej przysługującemu im pierwszeństwu, o czym z kolei decydują przepisy prawa materialnego. Wedle ustawowej kolejności zaspokojenia należności zabezpieczonych hipotecznie, należności zabezpieczone hipotekami wpisanymi do księgi wieczystej mają pierwszeństwo zaspokojenia przed należnościami zabezpieczonymi hipotekami niewpisanymi do tej księgi, bez względu na czas powstania hipotek (art. 11 KWU). W związku z tym, iż należność wierzyciela pauliańskiego nie była zabezpieczona hipoteką, powód nie mógłby w toku egzekucji skierowanej przeciwko dłużnikowi uzyskać zaspokojenia przed wierzycielami, których należności zostały w ten sposób zabezpieczone.(...) Oznacza to, że wierzyciel pauliański ma prawo zaspokoić się z przedmiotu nabytego przez osobę trzecią przed jej wierzycielami, którzy mogą wziąć udział w podziale sumy uzyskanej z licytacyjnej sprzedaży przedmiotu egzekucji dopiero w dalszej kolejności. W pierwszej kolejności są jednak zaspokajani wierzyciele hipoteczni dłużnika, których nie można uznać za wierzycieli osoby trzeciej”

Oczekiwanie na rozstrzygnięcie zagadnienia przez Sąd Najwyższy

Wskazana problematyka będzie stanowić przedmiot rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy, wskutek:

• skierowania przez SO   w  Katowicach  do  Sądu  Najwyższego  pytania prawnego (sygn. akt III CZP 23/21) o treści:

„Czy wierzyciel, względem którego umowa przeniesienia prawa wieczystego użytkowania nieruchomości zawarta między dłużnikiem a osobą trzecią została uznana za bezskuteczną, może dochodzić zaspokojenia z tego prawa, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszło z majątku dłużnika, z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej, których wierzytelności zostały zabezpieczone hipoteką ustanowioną na tym prawie?”

• przyjętej do rozpoznania skargi kasacyjnej od wyroku SA w Rzeszowie (sygn. akt I CSKP 280/21)

Dodatkowe argumenty w sporze (I)

Wierzyciel pauliański ma możliwość uzyskania pełnej ochrony prawnej przed czynnościami fraudacyjnymi, o ile tylko wykaże należytą staranność w dbałości o własne interesy:

• wierzyciel pauliański chcący uzyskać zaspokojenie przed wierzycielami hipotecznymi jest uprawniony do zaskarżenia skargą pauliańską czynności prawnych nowego właściciela nieruchomości – tj. m.in. czynności ustanowienia przez nowego właściciela hipoteki (art. 531 § 2 k.c.);
• wierzyciel pauliański uprawniony jest również do wpisania swoich roszczeń z 532 k.c. do księgi wieczystej, jak też uzyskania zabezpieczenia tychże roszczeń z tytułu akcji pauliańskiej jeszcze na etapie poprzedzającym skierowania powództwa pauliańskiego

Tak rozbudowany arsenał środków prawnych przynależnych wierzycielowi pauliańskiemu nie pozwala na bezrefleksyjne przydanie mu pierwszeństwa zaspokojenie, kosztem innych uczestników obrotu, działających w zaufaniu do księgi wieczystej. Przeto brak jakiejkolwiek informacji w treści księgi wieczystej o podnoszonych przez wierzyciela pauliańskiego roszczeniach do nieruchomości powoduje, że w dniu ustanowienia hipotek wierzyciel hipoteczny działa w dobrej wierze, dokonując czynności prawnej z podmiotem wskazanym w księdze wieczystej jako właściciel.

Dodatkowe argumenty w sporze (II)

Przydanie pierwszeństwa wierzycielowi pauliańskiemu pozbawia wierzyciela hipotecznego jakiejkolwiek możliwości ochrony nabytych przez niego uprawnień:

• nie jest on stroną procesu pauliańskiego wszczętego przeciwko osobie trzeciej;
• nie ma on innych instrumentów mogących doprowadzić do zachowania skuteczności przysługującego mu zabezpieczenia

- taki sposób wykładni narażony byłby na niekonstytucyjność z uwagi na nierówne traktowanie wszystkich uczestników obrotu, oraz prowadziłby w praktyce do pozbawienia skuteczności tak silnego zabezpieczenia jako zabezpieczenia hipotecznego – bez przeprowadzania jakiegokolwiek postępowania sądowego z udziałem wierzyciela hipotecznego.

Przydanie pierwszeństwa wierzycielowi pauliańskiemu prowadziłoby w praktyce do sytuacji, w której ustanawiający hipotekę bank zobligowany byłby do audytowania dłużnika rzeczowego przynajmniej do 5 lat wstecz (cezura czasowa wyznaczana terminem zawitym z art. 534 k.c.) – a audyt musiałby obejmować również sytuację majątkową podmiotu, od którego kredytobiorca nabył nieruchomość.