Instytucja wolontariatu została uregulowana w ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r.
o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2020 r. poz. 1057, z późn. zm.). Zgodnie z jej brzmieniem, wolontariuszem jest ten, kto dobrowolnie i świadomie oraz bez wynagrodzenia angażuje się w pracę na rzecz osób, organizacji pozarządowych, a także rozmaitych instytucji działających w różnych obszarach społecznych. Przy czym, podmioty te nie mogą korzystać z pracy wolontariuszy przy prowadzonej działalności gospodarczej.
W myśl art. 42 ustawy wolontariusze mogą wykonywać świadczenia na rzecz:
- organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3 w zakresie ich działalności statutowej, w szczególności w zakresie działalności pożytku publicznego,
- organów administracji publicznej,
- jednostek organizacyjnych podległych organom administracji publicznej lub nadzorowanych przez te organy,
- podmiotów leczniczych w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej w zakresie wykonywanej przez nie działalności leczniczej.
Wolontariusz powinien posiadać kwalifikacje i spełniać wymagania odpowiednie do rodzaju i zakresu wykonywanych świadczeń, jeżeli obowiązek posiadania takich kwalifikacji i spełniania stosownych wymagań wynika z odrębnych przepisów (np. w przypadku lekarzy). Jeżeli wymaga tego rodzaj pracy świadczonej w ramach wolontariatu, wolontariusz powinien posiadać również odpowiednie badania lekarskie potwierdzające prac przeciwwskazań do pracy danego rodzaju.
Wolontariusz wykonując czynności w ramach wolontariatu nie świadczy pracy w rozumieniu przepisów Kodeksu pracy, a zatem porozumienie o współpracy łączące wolontariusza i podmiot, na rzecz którego świadczy pracę, nie jest umową o pracę, zaś wolontariusz nie korzysta z uprawnień przysługujących pracownikom, np. okres świadczenia pracy nie wlicza się do stażu pracy.
Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie przyznaje wolontariuszom pewne uprawnienia, m. in. prawo do:
- informacji o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa związanym z wykonywaną pracą,
- bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,
- otrzymania środków ochrony osobistej,
- zwrotu kosztów podróży służbowych i diet, na dotyczących pracowników zasadach określonych w odrębnych przepisach, przy czym wolontariusz w formie pisemnej może zwolnić podmiot, na rzecz którego świadczy pracę, z tego obowiązku.
Ponadto, wolontariuszowi przysługiwać mogą świadczenia zdrowotne przewidziane w ustawie z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych (Dz. U. z 2021 r. poz. 1285, z późn. zm.), a w przypadku, gdy wolontariusz świadczy pracę przez okres dłuższy niż 30 dni, podmiot korzystający z jego pracy powinien zapewnić mu ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków. Dodatkowo, podmiot korzystający z pracy wolontariusza może pokrywać koszty szkoleń wolontariusza odpowiadającym wykonywanym przez niego świadczeniom wskazanym w porozumieniu o współpracy.
Do podstawowych obowiązków wolontariusza należy wywiązywanie się z zadań określonych w porozumieniu, nawet jeżeli porozumienie nie zostało sporządzone w formie pisemnej, a jedynie zawarte w formie ustnej. Wolontariusz odpowiedzialny jest także za majątek oraz mienie podmiotu korzystającego, które zostało wolontariuszowi powierzone w ramach świadczonej pracy. Co więcej, wolontariusz powinien również zachować w tajemnicy wszelkich informacji pozyskanych w trakcie świadczenia pracy.
Określenie wzajemnych praw i obowiązków związanych ze świadczeniem pracy przez wolontariusza pracy określone jest w porozumieniu o współpracy, zawieranym pomiędzy podmiotem korzystającym a wolontariuszem, w szczególności rodzaj i zakres zadań wolontariusza. Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie wymaga ponadto, aby porozumienie przewidywało możliwość jego rozwiązania oraz miało formę pisemną, w przypadku świadczenia pracy przez okres przekraczającej 30 dni. Oznacza to, że przy świadczeniu pracy przez krótszy okres niż 30 dni wystarczy zawarcie porozumienia o współpracy formie ustnej lub innej dowolnej, chyba że wolontariusz zażąda sporządzenia porozumienia w formie pisemnej.
