Przepisy karne chroniące prawa pracownika rozwijały się sukcesywnie wraz z rozwojem samego prawa pracy a ich początki sięgają w Polsce okresu międzywojennego. Początkowo przepisy chroniące prawa pracownika stanowiły wyłącznie wykroczenia i dopiero w kodeksie karnym z 1969 r. wprowadzono Rozdział XXVII – „Przestępstwa przeciwko prawom pracownika”. Chociaż w systemie środków penalnych chroniących prawa osób wykonujących pracę zarobkową rolę dominującą odgrywały, i nadal odgrywają, przepisy należące do prawa wykroczeń, to jednak przepisy prawa karnego zasługują na szczególną uwagę zarówno pracodawcy (jako potencjalnego sprawcy), jak i pracownika (jako potencjalnego pokrzywdzonego).

Jak pokazują statystyki1 w ostatnich trzech latach spośród przestępstw z rozdziału XVIII kodeksu karnego sądy najczęściej skazywały sprawców przestępstw z art. 218 k.k., natomiast drugą niechlubną lokatę zajmują sprawcy przestępstw z art. 219 k.k. – penalizującego naruszenie przepisów prawa
o ubezpieczeniach społecznych.

W roku 2018 wzrosła liczba skazań za drugie z wymienionych przestępstw z 47 w roku 2016 i 48 w roku 2017 do 70. Powyższy wzrost skłania do refleksji i analizy tego, jakie konsekwencje prawnokarne czekają pracodawcę, który decyduje się na zatrudnienie pracownika „na czarno”.
Przestępstwo z art. 219 k.k.

Art. 219 k.k. penalizuje naruszenie przepisów prawa o ubezpieczeniach społecznych poprzez  nie zgłoszenie wymaganych danych albo zgłoszenie nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń albo ich wysokość.

Przestępstwo może zostać popełnione w dwóch formach – zarówno poprzez zaniechanie (niezgłoszenie danych), jak i poprzez działanie (zgłoszenie nieprawdziwych danych). Możliwe jest jego popełnienie jedynie umyślnie – tak z zamiarem bezpośrednim jak i ewentualnym.

Pierwszą formą zachowania przestępnego jest niezgłoszenie danych, co praktycznie oznacza niezgłoszenie do ubezpieczenia społecznego, czyli tzw. zatrudnienie na czarno. Na równi z niezgłoszeniem do ubezpieczenia należy traktować nieprzedstawianie raportów miesięcznych mających wpływ na prawo do świadczeń albo na ich wysokość. Alternatywną formą zachowania jest zgłoszenie nieprawdziwych danych (zarówno przy zgłaszaniu do ubezpieczenia społecznego, jak i w raporcie miesięcznym), mających wpływ na prawo do świadczeń albo na ich wysokość (także z naruszeniem przepisów prawa o ubezpieczeniach społecznych). Ponieważ przestępstwo z art. 219 k.k. godzi w prawa osoby wykonującej pracę zarobkową, zatem nieprawdziwość danych musi być tego rodzaju, że uprawniony otrzymałby świadczenie w wysokości niższej niż przewidziana przepisami2.
Obydwie postaci czynu zabronionego z art. 219 k.k. mają charakter formalny.  Dlatego też do realizacji ich znamion nie jest konieczne, by niezgłoszenie wymaganych danych w ogóle lub zgłoszenie danych nieprawdziwych miało wpływ na prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego lub na jego wysokość3.

Sprawca przestępstwa

Przestępstwo z art. 219 k.k. jest przestępstwem indywidualnym – sprawcą może być tylko ten, na kim ciąży prawny obowiązek zgłoszenia do ubezpieczenia społecznego i podawania danych. Każdorazowo zatem będzie nim płatnik składek pod warunkiem, że ciąży na nim obowiązek zgłoszenia do ubezpieczenia innej osoby lub innych osób oraz, że osoba którą zgłasza lub powinie zgłosić jest osobą wykonującą pracę zarobkową. Mając powyższe na względzie uznać należy, że nie może być sprawcą omawianego przestępstwa osoba, uprawniona do uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego, jeżeli sama siebie nie zgłasza do ubezpieczenia.
Płatnikiem składek będzie zatem przede wszystkim pracodawca, ale także inne podmioty wymienione w przepisach zobowiązane do zgłoszenia do ubezpieczenia społecznego i podawania danych. Jeżeli zobowiązanym do zgłoszenia danych jest osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna, za przestępstwo odpowiada ta osoba fizyczna, która na podstawie wewnętrznych uregulowań organizacyjnych jest upoważniona do zgłaszania danych w imieniu osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej4.

Wymiar kary

Przestępstwo z art. 219 k.k. zagrożone jest grzywną, karą ograniczenia wolności i karą pozbawienia wolności do lat 2. Warto wskazać również, że w przypadku, gdy omawiane przestępstwo popełnione zostało w związku z prowadzeniem przez sprawcę działalności gospodarczej dopuszczalne jest również orzeczenie środka karnego w postaci zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej na podstawie art. 41 § 2 k.k. Dopuszczalność zastosowania tego bez wątpienia dolegliwego środka zachodzi jedynie w przypadku uznania, że dalsze prowadzenie tejże działalności zagraża istotnym dobrom prawem chronionym. Zaznaczyć jednak należy, że zastosowanie omawianego środka uznać należy jedynie w teorii za możliwe, bowiem jak pokazuje praktyka w ostatni dziesięcioleciu środek ten nie był stosowany5. 

Art. 219 k.k. a art. 98 ust. 1 pkt 2 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych

Warto wskazać, że znamiona art. 219 k.k. zbliżone są do znamion wykroczenia opisanego w art. 98 ust. 1 pkt 2 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, zgodnie z którym, kto – jako płatnik składek albo osoba obowiązana do działania w imieniu płatnika – nie zgłasza wymaganych ustawą danych lub zgłasza nieprawdziwe dane albo udziela w tych sprawach nieprawdziwych wyjaśnień lub odmawia ich udzielenia, podlega karze grzywny do 5000 zł. Generalnie przyjmuje się, że jeżeli sprawca umyślnie narusza przepisy prawa o ubezpieczeniach społecznych i nie zgłasza wymaganych danych albo zgłasza nieprawdziwe dane, mające wpływ na prawo osoby wykonującej pracę zarobkową do świadczeń albo ich wysokość, wówczas wskazywany wyżej przepis z ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie ma zastosowania6.

Podsumowanie

Konsekwencje prawno-karne dla pracodawcy zatrudniającego pracowników „na czarno” są poważne i nie należy ich bagatelizować. Warto przypomnieć, że zgoda pracownika na tego typu działanie czy nawet inicjatywa samego pracownika pozostaje bez znaczenia w kontekście odpowiedzialności karnej pracodawcy.

Wzrost świadomości prawnej społeczeństwa bez wątpienia sprzyja wykrywalności tego typu przestępstw.

Z doświadczenia autorki wynika, że częstokroć zawiadamiającym o popełnieniu przestępstwa jest Państwowa Inspekcja Pracy, do której to w pierwszej kolejności zwraca się pokrzywdzony pracownik.

__________________________

1 Opracowanie wieloletnie: Skazania prawomocne - dorośli - z oskarżenia publicznego - wg rodzajów przestępstw i wymiaru kary w l.2008-2018, https://isws.ms.gov.pl/pl/baza-statystyczna/opracowania-wieloletnie/ [dostęp: 22.12.2019 r., 21:15)
2 W. Radecki (w:) J. Warylewski (red.), System Prawa Karnego, Warszawa 2016, s. 1262
3 P. Daniluk (w:) R. A. Stefański (red.): Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2015, s.1468.
4 W. Radecki (w:) J. Warylewski, op.cit, s. 1263
5 Opracowanie wieloletnie: Skazania prawomocne - dorośli - z oskarżenia publicznego - wg rodzajów przestępstw i wymiaru kary w l.2008-2018, https://isws.ms.gov.pl/pl/baza-statystyczna/opracowania-wieloletnie/ [dostęp: 22.12.2019 r., 21:15)
6 W. Radecki, w:  Wąsek, Kodeks karny, Warszawa, 2006, s. 1227; W. Wróbel, w:  Zoll, Kodeks karny, Warszawa 2008, s. 878.