Czego dotyczy dyrektywa?

Dyrektywa dotyczy ochrony osób, tj. sygnalistów, dokonujących zgłoszeń nieprawidłowości i naruszeń dotyczących działania własnego zakładu pracy lub funkcjonowania instytucji publicznej, o których pozyskały informacje. Zgodnie z dyrektywą, możliwość zgłaszania nieprawidłowości nastąpić może trzema kanałami:

• wewnętrznym – czyli zgłoszenie nieprawidłowości lub naruszeń następuje do własnego pracodawcy; istotą tej regulacji jest zachęcanie pracowników do składania zgłoszeń w ramach jednostki, zanim zostaną one skierowane do organów zewnętrznych; na tym bowiem etapie nieprawidłowości lub naruszeniu można skutecznie zaradzić za pomocą wewnętrznych działań,
• zewnętrznym – czyli zgłoszenie nieprawidłowości lub naruszeń następuje do właściwego organu ścigania, lub
• w drodze ujawnienia publicznego – czyli nieprawidłowości lub naruszeń zostają podane do publicznej wiadomości.

Kim jest sygnalista?

Sygnalista (z ang. „whisteblower”) to osoba, która z uwagi na pozyskane informacje dokonuje zgłoszenia nieprawidłowości lub naruszeń, stanowiących działania lub zaniechania niezgodne z prawem. Celem podejmowanych przez sygnalistę działań, leżących w interesie publicznym, jest identyfikacja, wykrycie i przeciwdziałanie na przyszłość takim nieprawidłowościom. Aby daną osobę móc uznać za sygnalistę, muszą być spełnione cztery warunki:

• informacje, które posiada taka osoba, muszą być informacjami ważnymi w jej rozumieniu, tzn. muszą stanowią dowód zaistnienia nieprawidłowości lub naruszeń związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa/instytucji publicznej,
• informacje te muszą być oparte na faktach wskazujących, że mogło dojść do powstania nieprawidłowości, wskutek czego mogły zostać naruszone przepisy prawa,
• osoba taka musi dobrowolnie chcieć dokonać zgłoszenia i podjąć w tym celu konkretne działania,
• zgłoszenie nieprawidłowości musi być dokonane w dobrej wierze, tzn. że zgłoszenie musi służy
• ważnym celom publicznym, a nie stanowić np. próby zemszczenia się lub wyrządzenia krzywdy (np. byłemu pracodawcy lub instytucji publicznej, która nie załatwiła sprawy w sposób zadawalający daną osobę).

Co ważne, zgłoszenie nieprawidłowości może zostać dokonane nie tylko przez pracownika przedsiębiorstwa, ale również przez inne osoby związane z przedsiębiorstwem. Zgłoszenie może być także dokonane np. przez osoby współpracujące z podmiotem, którego dotyczy zgłoszenie, np. przez zleceniobiorców, podwykonawców albo kontrahentów, stażystów czy praktykantów.

Jakich podmiotów dotyczy dyrektywa?

Dyrektywa obejmuje wszystkich pracodawców, zatrudniających co najmniej 50 pracowników, niezależnie od tego, czy jest to sfera publiczna czy prywatna. Przewiduje się, że dla podmiotów zatrudniających od 50 do 249 pracowników konieczność wdrożenia stosownych procedur może być przesunięta do 17 grudnia 2023 r., jednak w przypadku większych pracodawców, tj. zatrudniających 250 i więcej pracowników, datą obowiązywania przepisów będzie 17 grudnia 2021 r.

Jakie obowiązki dyrektywa nakłada na pracodawców?

Pracodawcy zobligowani będą do:

1. utworzenia wewnętrznego kanału i opracowanie stosownych procedur, przy wykorzystaniu których pracownicy lub inne osoby będą mogły dokonywać zgłoszeń nieprawidłowości; przy czym kanały dostępu muszą zapewniać:

• • poufność osoby dokonującej zgłoszenia i osoby wskazanej w zgłoszeniu oraz zagwarantować, że żadna nieupoważniona osoba nie będzie mieć do tych danych dostępu  - dyrektywa przewiduje, że tożsamość sygnalisty nie może być ujawniona żadnej osobie, która nie jest upoważniona do przyjmowania zgłoszeń i podejmowania działań następczych (wyjątkiem od tej zasady jest przypadek, gdy ujawnienie jest konieczne w związku z prowadzonymi przez organy postępowaniami wyjaśniającymi lub sądowymi i prawem do obrony osoby, której dotyczy zgłoszenie);
  • przyjmowanie zgłoszeń pisemnie lub ustnie (np. telefonicznie, za pośrednictwem innych systemów komunikacji głosowej oraz na wniosek osoby dokonującej zgłoszenia na spotkaniu);

2. wyznaczenia bezstronnej osoby lub komórki odpowiedzialnej za przyjmowanie zgłoszeń i podejmowania działań następczych, w tym do wyjaśnienia sprawy, komunikacji z sygnalistą (potwierdzania sygnaliście przyjęcie zgłoszenia w terminie 7 dni od jego otrzymania, przekazania sygnaliście informacje zwrotne w rozsądnym, nie dłuższym niż 3 miesiące terminie)

3. prowadzenia rejestru zgłoszeń  (według zasad określonych w dyrektywie);

4. zapewnienia stosownej ochrony sygnalistom;

5. przeprowadzenia szkoleń i akcji informacyjnej dla pracowników, w celu budowania przekonania, iż sygnalizacja służy poprawie bezpieczeństwa funkcjonowania jednostki.

Jakich obszarów mogą dotyczyć zgłaszanie nieprawidłowości?

Dyrektywa wymienia dziedziny oraz akty prawne, do których zgłaszane naruszenia mogą się odnosić. Są to przede wszystkim obszary związane z zamówieniami, finansami, podatkami, bezpieczeństwem produktów, bezpieczeństwem transportu, ochroną środowiska, ochroną konsumentów, ochroną danych osobowych. Dyrektywa stanowi, że przepisy krajowe mogą ten zakres rozszerzyć, np. o naruszenie praw pracowniczych.

Kto jest objęty ochroną?

Ochroną objęci są przede wszystkim osoby, które dokonują zgłoszenia. Najczęściej będą to pracownicy danej jednostki. Oprócz tej grupy, chronione są również inne osoby, które mogą uzyskać informacje o nieprawidłowościach czy naruszeniu związanym z funkcjonowaniem danego przedsiębiorcy czy jednostki, np. zleceniodawcy, wykonawcy, wspólnicy, stażyści, dostawcy, pracownicy organów nadrzędnych sprawujący nadzór nad daną jednostką, byli pracownicy oraz osoby biorące udział w rekrutacji.

Jak kształtuje się ochrona sygnalisty w związku z dokonaniem zgłoszenia?

Po pierwsze, sygnalista nie ponosi odpowiedzialności za naruszenie obowiązku poufności, zniesławienie, naruszenie praw autorskich, naruszenie tajemnicy, w tym tajemnicy przedsiębiorstwa, naruszenie przepisów o ochronie danych osobowych oraz z tytułu roszczeń odszkodowawczych na podstawie prawa prywatnego, publicznego lub prawa pracy. Aczkolwiek wykluczenie odpowiedzialności uwarunkowane jest wystąpieniem uzasadnionej podstawy pozwalającej stwierdzić, że zgłoszenie jest niezbędne do ujawnienia naruszenia.

Po drugie, w stosunku do sygnalisty nie mogą być podejmowane żadne działania odwetowe. Dyrektywa wskazuje otwarty katalog zachowań kwalifikowanych jako odwetowe: od rozwiązania stosunku pracy z sygnalistą, poprzez zawieszenie, degradacja, przymusowy urlop bezpłatny, zmianę miejsca pracy, obniżenie wynagrodzenia, zmianę godzin pracy, wstrzymanie szkoleń, negatywną ocena wyników lub o pracy, zastosowanie środka dyscyplinarnego, nieprzekształcenie umowy o pracę na czas określony w umowę o pracę na czas nieokreślony, bezpodstawne pozbawienie premii, nagrody, dodatku, po działania o znamionach mobbingu czy dyskryminacji.

Po trzecie, dyrektywa wprowadza domniemanie, że jeśli sygnalista poniósł szkodę, to jest ona wynikiem działań odwetowych za dokonanie zgłoszenia. Co więcej, obowiązek udowodnienia, że działania były przeprowadzone z uzasadnionych powodów i nie miału charakteru odwetowego, ciąży na osobie, która podjęła działania wyrządzające tą szkodę.

Za co grożą kary?

Dyrektywa nakłada na państwa członkowskie obowiązek ustanowienie w przepisach krajowych sankcji za: utrudnianie dokonywania zgłoszeń, podejmowanie działań odwetowych wobec sygnalistów, wszczynanie uciążliwych postępowań wobec sygnalistów, naruszenie obowiązku zachowania poufności tożsamości sygnalisty.